Όσοι δεν έχουν ασχοληθεί με την ψυχολογία, θεωρούν γενικά το νου σαν ομοιογενές σύνολο. Όμως, η πρώτη συστηματική εξέταση μας δείχνει πως ο νους είναι τόσο οργανικός όσο και το σώμα. Η οργάνωση του νου κατανοείται καλύτερα αν τον σκεφτούμε σαν μια δεξαμενή που σε διάφορα ύψη της είναι τοποθετημένα κόσκινα με πλέγματα διαφορετικής πυκνότητας.
Πρέπει να κατανοήσουμε πως ο νους αποτελείται από ορισμένα στρώματα και το στρώμα στο οποίο η συνειδητή ζωή μας έχει τη μονιμότερη εστία, θα θεωρείται το πιο εξωτερικό με το όνομα "Εστία Συνείδησης". Ακριβώς πίσω από την Εστία Συνείδησης βρίσκεται το επίπεδο που οι ψυχολόγοι ονομάζουν "Περιθώριο Συνείδησης" και τα δυο διαιρούνται μεταξύ τους από ένα μηχανισμό, σαν κόσκινο, που τεχνικά αποκαλείται "Ελεγκτής". Η κατανόηση των δυο αυτών επιπέδων αυξάνεται αν εξετάσουμε τη λειτουργική χρήση τους.
Που θα συγκεντρωθεί κάποιος όταν πάει σε μια αίθουσα να ακούσει μια διάλεξη; Αρχικά η προσοχή του θα είναι εστιασμένη στη διάλεξη και θα έχει αμυδρή επίγνωση των θορύβων της κυκλοφορίας, στο δρόμο. Δραστηριοποιώντας τη θέληση, θα προσέχει μόνο τις ιδέες που σχετίζονται με τη διάλεξη και θα απομονώνει από τη συνείδηση όσες αφορούν την κυκλοφορία. Με ψυχολογικούς όρους η διαδικασία εκφράζεται ως εξής: Οι σχετικές με τη διάλεξη ιδέες αφήνονται στην εστία της συνείδησης, εκείνες που σχετίζονται με τους θορύβους συγκρατούνται στο περιθώριο και ο ελεγκτής-κόσκινο είναι ρυθμισμένος έτσι ώστε οι ιδέες του περιθωρίου να μην εισβάλλουν στην εστία.
Μπορούμε να σκεφτούμε πως το μέγεθος του «πλέγματος» είναι τέτοιο ώστε μόνο οι συμπυκνωμένες ιδέες της διάλεξης να περνούν, ενώ κατακρατούνται οι ακαθόριστες ιδέες που σχετίζονται με την οδική κυκλοφορία. Είναι λοιπόν προφανές πως η δύναμη της συγκέντρωσης εξαρτάται από την ικανοποιητική λειτουργία αυτού του ψυχικού κόσκινου. Όσο περισσότερο εκούσιο έλεγχο ασκούμε στη ρύθμιση του πλέγματος του, τόσο ικανοποιητικότερη είναι η δύναμη συγκέντρωσης. Αντίθετα, αν είναι χαλαρό ή ελαττωματικό και ο έλεγχος ανεπαρκής ή ανύπαρκτος, τότε ανακαλύπτουμε πως είναι αδύνατο να επικεντρωθούμε σε οποιοδήποτε νοητικό συνειρμό και η εστία συνείδησης θα υπόκειται διαρκώς σε εισβολές ιδεών, ξένων προς το αντικείμενο που θέλουμε να εστιαστούμε.
Η ΕΣΤΙΑ μαζί με το ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ συγκροτούν το λεγόμενο ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΝΟΥ. Πρόκειται για το τμήμα του νου που φαντάζει σαν ο αληθινός «εαυτός μας». Είναι ο τομέας που εκτελούμε όλες τις συνειδητές νοητικές δραστηριότητες, αλλά με κανένα τρόπο δεν αποτελεί το σύνολο του νοητικού οίκου. Ακριβώς πίσω από το περιθώριο συνείδησης βρίσκεται ένα άλλο επίπεδο, γνωστό ως Προσυνείδητο ή Υποσυνείδητο ή με άλλα ονόματα, ανάλογα με τα δόγματα της ψυχολογικής σχολής που υιοθετεί κάποιος. Αν όμως κατανοηθεί η λειτουργία του, τότε θα είναι ευδιάκριτο, παρά τις διαφορετικές ονομασίες που, δυστυχώς, δυσκολεύουν τη μελέτη της ψυχολογίας. Σε αυτό το πεδίο αποθηκεύονται όλες οι ιδέες που συγκρατούμε στη μνήμη, αλλά δεν επεξεργαζόμαστε νοητικά. Κανονικά μπορεί να οριστεί σαν το επίπεδο της συνειδητής μνήμης. Όπως ακριβώς η εστία διαχωρίζεται από το περιθώριο συνείδησης με ένα ρυθμιζόμενο ελεγκτή, ένας παρόμοιος ελεγκτής βρίσκεται μεταξύ του περιθωρίου συνείδησης και του προσυνειδητού, ο οποίος λειτουργεί με τις ίδιες ακριβώς αρχές.
Έτσι, εκείνος που ακούει τη διάλεξη, μπορεί να προσαρμόσει ανάλογα το δεύτερο ελεγκτή και με αυτό τον τρόπο οτιδήποτε σχετικό με το θέμα έμαθε, να το επαναφέρει στην εστία της συνείδησης και να το χρησιμοποιεί στην κατανόηση της διάλεξης. Αυτή η δυνατότητα έχει μεγάλη σημασία στον καθορισμό των κριτικών δυνάμεων του νου. Όταν ανακαλούνται κάποιες από παλιά καθορισμένες ιδέες και προτάσσονται στις καινούργιες απόψεις που προσφέρονται για αφομοίωση, στην ουσία αποτελούν κριτήρια αξιολόγησης και δημιουργούν ένα συνεχή σχολιασμό της διάλεξης.
Τα επίπεδα της εστίας, του περιθωρίου και του προσυνειδητού συγκροτούν το νοητικό επίπεδο, στο οποίο έχουμε πρόσβαση και μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε. Πρέπει όμως να σημειώσουμε πως δε θα μπορέσουμε να εξετάσουμε με διαύγεια καμία ιδέα από όσες επιθυμούμε, αν δεν τεθεί κάτω από το ισχυρό φως της εστίας συνείδησης. Δεν είμαστε σε θέση να μελετήσουμε κάποια ιδέα που βρίσκεται ακόμη στο προσυνειδητό, αλλά μπορούμε κατά βούληση να τη βγάζουμε από εκεί και να την τοποθετούμε στην εστία συνείδησης για τη μελέτη μας.
Οι τρεις αυτοί νοητικοί τομείς μπορούν να παρομοιαστούν με μια κουζίνα: το προσυνειδητό είναι το ντουλάπι, το περιθώριο το τραπέζι και η εστία συνείδησης το μίξερ. Οι ιδέες των τριών τομέων αντιπροσωπεύονται από τα συστατικά της πουτίγκας, μερικά από τα οποία μπήκαν ήδη στο ντουλάπι, άλλα περιμένουν στο τραπέζι και μερικά χτυπιούνται στο μίξερ. Όσα είναι στο τραπέζι, όπως οι ιδέες στο περιθώριο συνείδησης, βρίσκονται στη διάθεση της μαγείρισσας, αλλά προς το παρόν δεν ασχολείται μαζί τους. Όσα είναι στο ντουλάπι (το προσυνειδητό) δε φαίνονται, αλλά γνωρίζει πως είναι εκεί και αν χρειαστούν μπορεί να τα πάρει. Αυτά όμως που πραγματικά χρησιμοποιεί είναι όσα βρίσκονται στο μίξερ, την εστία συνείδησης.
Για το συνηθισμένο άνθρωπο οι τρεις αυτοί τομείς αποτελούν ότι θεωρεί νου και δεν αντιλαμβάνεται την παράξενη ενδοχώρα που απλώνεται πέρα από τη στενή λωρίδα της πολιτισμένης ακτής. Ωστόσο, από εκεί αναβλύζουν οι πηγές της ύπαρξής του και η μεγάλη συνεισφορά της σύγχρονης ψυχολογίας στο σύνολο της ανθρώπινης γνώσης είναι η ανακάλυψη και εξερεύνηση αυτής της ενδοχώρας.
