Το υποσυνείδητο ως τομέας της Ψυχολογίας

Το υποσυνείδητο. Σήμερα όλοι γνωρίζουμε ότι πέρα από τη συνειδητή ψυχική ζωή μας, υπάρχει και μια υποσυνείδητη, που παρεμβαίνει σε κάθε στιγμή της ζωής μας, έστω και χωρίς να το θέλουμε. Είναι οι απωθημένες μας σκέψεις και επιθυμίες, τις οποίες επιδιώκουμε να αποβάλουμε, να διώξουμε από τη ζωή μας, αυτές, όμως, μας ακολουθούν επίμονα, ζητώντας ως ανικανοποίητες, ικανοποίηση. Χαρακτηριστικός ορισμός του υποσυνειδήτου: «Πτυχή της συνείδησης σκοτεινή, κοντά στην κανονική συνείδηση, που εκδηλώνεται, κυρίως, σε ανώμαλες καταστάσεις, όπως η ύπνωση, το διπλό εγώ κτλ.».

Το υποσυνείδητο δεν πρέπει να συγχέεται με το ασυνείδητο, το οποίο είναι το έξω από τη συνείδηση, και ενεργεί χωρίς τη συμμετοχή της συνείδησης, όπως συμβαίνει στις ανακλαστικές κινήσεις, που γίνονται, χωρίς αντίστοιχη ψυχική λειτουργία. Μερικοί ψυχολόγοι μιλούν σχετικά για παραστάσεις, που ποτέ δεν μπήκαν στη συνείδηση. Αλλά το πρόβλημα, που προκύπτει εδώ, είναι αν μπορούσαμε να δεχθούμε παράσταση η οποία δεν συνδέεται με τη συνείδηση. Ουσιαστικά, παράσταση ασυνείδητη. είναι κάτι το ακατανόητο.

Ο πρώτος που μελέτησε συστηματικά το χώρο του υποσυνειδήτου, είναι ο Φρόιντ (1856 - 1939). Από τη μελέτη αυτού του χώρου διαμορφώθηκε ιδιαίτερος κλάδος της νευροπαθολογίας, που τον ονομάζουμε Ψυχανάλυση. Παρόλο ότι η ψυχανάλυση δεν ανήκει στη συστηματική Ψυχολογία, αποτέλεσε, όμως, σημαντικό κίνητρο για την ανάπτυξη αυτής. Σήμερα, η Ψυχανάλυση στα πλαίσια που τη συνέλαβε και την ανέπτυξε ο Φρόιντ και οι υποστηρικτές του Φρόιντ της προπολεμικής περιόδου, θεωρείται, κυρίως, δογματική, άκαμπτη, απόλυτη σε ορισμένα σημεία της, σε εκείνα, ακριβώς, που δεν έχουν σταθεροποιηθεί με επαληθεύσεις. Στις μέρες μας έχουν γίνει αλλαγές στο αρχικό περιεχόμενο της. Παρόλα αυτά κανένας καλόπιστος παρατηρητής δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η ψυχανάλυση αποτέλεσε έκπληξη όχι μόνο κατά την περίοδο πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο αλλά και κατόπιν, γιατί αποκάλυπτε πρωταρχικά στοιχεία ενστικτώδους και ψυχικής δραστηριότητας.

Η ύπαρξη του υποσυνειδήτου εντοπίσθηκε από την ιατρική παρακολούθηση ορισμένων ψυχοπαθών κατά τα έτη 1880 - 1885. Οι πρωτεργάτες αυτής της έρευνας είναι ο γιατρός Μπρένερ, με τον οποίο συνεργάσθηκε και ο Φρόιντ, για να αξιοποιήσει την εμπειρία του και τις ψυχικές του παρατηρήσεις με τρόπο θεωρητικό, και, επίσης, οι γιατροί Μπερνχάιμ Πιέρ Ζανέ και Σαρκό. Πρώτος ο Μπρένερ διαπίστωσε, ότι ορισμένοι ψυχοπαθείς επηρεάζονται αποφασιστικά από γεγονότα που έζησαν και τα οποία έχουν αφήσει βαθιά ίχνη στη ζωή τους. Από τότε (1882) αρχίζει η συστηματική έρευνα των απωθημένων επιθυμιών, που θα αποκαλύψει την ύπαρξη του υποσυνείδητου κόσμου. Κατά την ίδια περίοδο ο γιατρός Σαρκό, ιδρυτής της Σχολής της Σαλπετριέρ, προβαίνει σε παρατηρήσεις, χωρίς, όμως να φτάσει στο υποσυνείδητο. Πάντως, πρώτος αυτός διατυπώνει την άποψη, ότι οι ψυχονευρώσεις είναι παθήσεις χωρίς οργανικές βλάβες.

Το 1884 ο γιατρός Μπερνχάιμ σε ιδιαίτερες έρευνες του, αποκαλύπτει, επίσης, στοιχεία του υποσυνειδήτου, ιδρύοντας την ψυχολογική Σχολή του Νανσύ. Τέλος, ο γιατρός Πιέρ Ζανέ παρατήρησε, ότι η ανάμνηση ζωηρών συγκινήσεων σε νευροπαθείς έγινε αιτία έντονων διαταραχών. Η δεκαετία 1880 -1890 αποτελεί σημαντικό σταθμό στην ιστορία της ψυχολογίας. Από την ιατρική διανοίγονται οι δρόμοι για τη σύγχρονη επιστημονική ψυχολογία. Οι έρευνες που άνοιξαν νέους ορίζοντες, άρχισαν με εξέταση νευροπαθών και ψυχοπαθών. Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιήθηκε η ύπνωση ως μέσο θεραπείας, και έτσι αποκαλύφθηκε η επίδραση υποσυνείδητων αναμνήσεων περιστατικών, τα όποια τραυμάτισαν κάποτε τον ψυχικό κόσμο του αρρώστου.

Με βάση όλες αυτές τις παρατηρήσεις, ο Φρόιντ διέγραψε τα πλαίσια, μέσα στα όποια ενεργεί το υποσυνείδητο. Εξέδωσε, ύστερα, σειρά έργων και το 1905 φαινόταν ότι είχε ολοκληρώσει τη θεωρία του, σύμφωνα με την όποια ο άνθρωπος ορισμένες του επιθυμίες, που στην κοινωνική ζωή θεωρούνται παράλογες ή και ανομολόγητες, τις απωθεί σε ένα χώρο πέρα από τη συνείδηση, που δεν ελέγχεται πια από αυτή. Αλλά ο Φρόιντ προχώρησε περισσότερο ακόμα. Ισχυρίσθηκε, ότι η συνειδητή ζωή είναι μόνο ένα στρώμα, και ότι το πιο ζωτικό μέρος της ζωής καθορίζεται από το υποσυνείδητο, όπου διασταυρώνονται οι παρορμήσεις των ενστίκτων. Προσπάθησε να ερμηνεύσει πολλά φαινόμενα με το γενετήσιο ένστικτο, που ονόμασε libido. Καθιέρωσε έτσι μια γριφώδη θεότητα στην ψυχολογία και έγινε αφορμή υπερβολών, και αβεβαιοτήτων στις σχετικές ερμηνείες. Η ανακάλυψη του υποσυνειδήτου και του καθοριστικού του ρόλου στην ψυχική ζωή του ανθρώπου δημιούργησε και την ψυχανάλυση, ως θεραπευτική μέθοδο των ψυχονευρώσεων.