Πολύ πριν καθιερωθεί ο όρος "μέσα μαζικής ενημέρωσης", υπήρχε η γνώμη ότι αυτό που μας "σερβίρεται" σαν ψυχαγωγία μπορεί να προκαλέσει αντικοινωνική συμπεριφορά. Τα βιβλία, οι ταινίες, το ραδιόφωνο, η μουσική, όλα έχουν κατηγορηθεί, κατά καιρούς, ότι κάνουν κακό. Σήμερα ο κύριος στόχος αυτής της κριτικής είναι η τηλεόραση.
Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η τηλεόραση είναι ένα "βίαιο" μέσο. Πληροφοριακά προγράμματα όπως οι ειδήσεις και οι "ταινίες - ντοκουμέντα" δείχνουν το θάνατο και τη βια. Πολλά ψυχαγωγικά προγράμματα είναι φορτωμένα με σκοτωμούς και γρονθοκοπήματα. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι η αύξηση της βίας, κυρίως ανάμεσα στους νέους, σχετίζεται με την τηλεόραση.
Στις αρχές της δεκαετίας του 70 έγινε στην Αμερική μια σειρά από ειδικές μελέτες και η τελική, πεντάτομη, αναφορά υποστηρίζει ότι βρέθηκε μια "πιθανή και προκαταρκτική" συσχέτιση ανάμεσα στην τηλεόραση και τη βίαιη συμπεριφορά. Οι περισσότεροι κοινωνιολόγοι που πήραν μέρος σε αυτές τις μελέτες, πιστεύουν ότι οι κυβερνήσεις των Δυτικών κρατών πρέπει να επέμβουν για να ελαττωθεί η μαγνητοσκόπηση της επιθετικότητας.
Άλλα όσο πιο πολλές μελέτες γίνονται πάνω σε αυτά τα ερωτήματα, τόσο μεγαλύτερη σύγχυση προκαλούν οι απαντήσεις. Οι πειραματικές μελέτες δείχνουν ότι η βια της τηλεόρασης μπορεί να προκαλέσει επιθετικότητα, μέσα στο εργαστήριο. Αυτό όμως δεν μας εξηγεί πως λειτουργούν οι ίδιες διεργασίες στην καθημερινή ζωή. Και παρόλο που οι μελέτες συνέχεια δείχνουν ότι τα επιθετικά παιδιά (και κυρίως τα αγόρια) προτιμούν να βλέπουν προγράμματα βίας, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η αιτία της επιθετικότητας των παιδιών αυτών είναι η τηλεόραση. Είναι πιθανό να υπάρχουν άλλοι παράγοντες που κάνουν τα παιδιά επιθετικά και γι αυτό το λόγο προτιμούν να βλέπουν προγράμματα βίας.
Το πρόβλημα είναι ότι ενώ οι μελέτες αναφέρονται στη ζωή, χωρίς να μπορούν να εξηγήσουν τις αιτίες που προκαλούν μια ορισμένη συμπεριφορά, τα εργαστηριακά πειράματα ερευνούν τις αιτίες χωρίς να μπορούν να περιγράψουν τα γεγονότα.
Έγινε μια προσπάθεια συνδυασμού και των δυο προσεγγίσεων με πειράματα "επί τόπου παρατήρησης". Αυτού του είδους η δουλειά είναι δαπανηρή και δύσκολη στην οργάνωση της και τα αποτελέσματα που πρόσφερε προκαλούν ακόμα μεγαλύτερη σύγχυση, αντί να διαφωτίζουν.
Σε μια μελέτη των Αμερικανών ψυχολόγων Φέσμπαχ και Σίγκερ, τα ευρήματα υποστηρίζουν την άποψη της κάθαρσης - το να βλέπει κανείς τη βια στην τηλεόραση τον κάνει να είναι λιγότερο επιθετικός. Μια άλλη μελέτη, του Μίλγκραμ, δείχνει ότι οι ενήλικοι μιμούνται τις αντί-κοινωνικές πράξεις που βλέπουν στην τηλεόραση. Ενώ σε μια άλλη μελέτη, παρατηρώντας παιδιά του νηπιαγωγείου, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η παρακολούθηση της βίας στην τηλεόραση κάνει μερικά παιδιά πιο επιθετικά και άλλα παιδιά κοινωνικά.
Οι περισσότεροι Βρετανοί ψυχολόγοι, που ασχολήθηκαν με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, υποστηρίζουν ότι τα αποτελέσματα όλων των ερευνών είναι διφορούμενα. Ακόμα τονίζουν ότι η ερώτηση, αν η τηλεόραση προκαλεί βια, είναι αφελής. Για να καταλάβουμε τις ρίζες της βίας και της επιθετικότητας πρέπει πρώτα να καταλάβουμε την κοινωνία και τη θέση που έχουν σε αυτήν. Με το να συγκεντρώνουμε την προσοχή μας σε μια μόνο άποψη της κοινωνίας - την τηλεόραση - κινδυνεύουμε να παραβλέψουμε άλλους, πολύ πιο σημαντικούς, παράγοντες.
Μπορεί να προληφθεί η βια μέσα στην κοινωνία;
Για να εξαφανιστεί η βια, θα έπρεπε να αλλάξει ριζικά η δομή της κοινωνίας μας. Η βια είναι μια άποψη του πολιτισμού μας, παραδεκτή μόνο σε ορισμένες καταστάσεις. Η κοινωνία μπορεί να τιμήσει ένα διάσημο παλαιστή, άλλα συλλαμβάνει όποιον παλεύει στη μέση του δρόμου. Πολλοί από τους επιφανείς πολιτικούς μας είχαν μάθει να σκοτώνουν όταν ήταν νέοι. Ένας άνθρωπος μπορεί να παρασημοφορηθεί γιατί σκότωσε χιλιάδες άμαχους και παιδιά σε ένα βομβαρδισμό, άλλα θα τον βάλουν φυλακή αν επιτεθεί στη γυναικά του ή το παιδί του.
Είναι φανερό ότι δεν υπάρχουν απλές λύσεις στα προβλήματα που προκαλούνται από τη βίαιη και επιθετική μας φύση. Άλλα ξέρουμε ότι υπάρχουν ορισμένες λύσεις για ορισμένα είδη βίας. Οι καλές κοινωνικές συνθήκες μειώνουν τη βια μέσα στην οικογένεια. Στα υποσιτιζόμενα λαϊκά στρώματα της Βικτωριανής Αγγλίας, το να δέρνουν οι άντρες τις γυναίκες τους ήταν κοινό φαινόμενο. Είναι ακόμα φανερό ότι οι στατιστικές των εγκλημάτων βίας διαφέρουν από τόπο σε τόπο, ανάλογα με την πυκνότητα του πληθυσμού και τις συνθήκες διαβίωσης.
Άλλα τι γίνεται με τα ήσυχα και άνετα προάστια όπου η συζυγοκτονία δεν είναι άγνωστη; Και γιατί τόσος βανδαλισμός στις καινούριες και προσεχτικά σχεδιασμένες πόλεις; Από τη δεκαετία του ΄30 και δω, μερικοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η βια είναι η φυσική συνέπεια της διάψευσης των προσδοκιών. Άλλοι δέχονται τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης και άλλοι πάλι πιστεύουν στην ύπαρξη του επιθετικού ενστίκτου και τονίζουν τη σημασία της κάθαρσης.
Δεν υπάρχει μια και μόνη εξήγηση για όλες τις εκδηλώσεις της επιθετικότητας που αισθανόμαστε και που εκφράζουμε με τη συμπεριφορά μας. Ίσως αυτό που βλέπουμε σαν μια εκδήλωση συμπεριφοράς να αντιπροσωπεύει πολλά και διαφορετικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Αν είναι στα αλήθεια έτσι - πράγμα πολύ πιθανό - τότε όλες οι θεωρίες έχουν δίκιο κατά καιρούς. Δυστυχώς, αυτό σημαίνει ότι, κατά καιρούς, έχουν όλες και άδικο. Μόνο ο χρόνος και η προσεκτική μελέτη θα διαλευκάνουν αυτές τις κρίσιμες και σημαντικές ερωτήσεις. Και στην εποχή της ατομικής ενέργειας που ζούμε, πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι δεν μας μένει πολύς καιρός ακόμα.
Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η τηλεόραση είναι ένα "βίαιο" μέσο. Πληροφοριακά προγράμματα όπως οι ειδήσεις και οι "ταινίες - ντοκουμέντα" δείχνουν το θάνατο και τη βια. Πολλά ψυχαγωγικά προγράμματα είναι φορτωμένα με σκοτωμούς και γρονθοκοπήματα. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι η αύξηση της βίας, κυρίως ανάμεσα στους νέους, σχετίζεται με την τηλεόραση.
Στις αρχές της δεκαετίας του 70 έγινε στην Αμερική μια σειρά από ειδικές μελέτες και η τελική, πεντάτομη, αναφορά υποστηρίζει ότι βρέθηκε μια "πιθανή και προκαταρκτική" συσχέτιση ανάμεσα στην τηλεόραση και τη βίαιη συμπεριφορά. Οι περισσότεροι κοινωνιολόγοι που πήραν μέρος σε αυτές τις μελέτες, πιστεύουν ότι οι κυβερνήσεις των Δυτικών κρατών πρέπει να επέμβουν για να ελαττωθεί η μαγνητοσκόπηση της επιθετικότητας.
Άλλα όσο πιο πολλές μελέτες γίνονται πάνω σε αυτά τα ερωτήματα, τόσο μεγαλύτερη σύγχυση προκαλούν οι απαντήσεις. Οι πειραματικές μελέτες δείχνουν ότι η βια της τηλεόρασης μπορεί να προκαλέσει επιθετικότητα, μέσα στο εργαστήριο. Αυτό όμως δεν μας εξηγεί πως λειτουργούν οι ίδιες διεργασίες στην καθημερινή ζωή. Και παρόλο που οι μελέτες συνέχεια δείχνουν ότι τα επιθετικά παιδιά (και κυρίως τα αγόρια) προτιμούν να βλέπουν προγράμματα βίας, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η αιτία της επιθετικότητας των παιδιών αυτών είναι η τηλεόραση. Είναι πιθανό να υπάρχουν άλλοι παράγοντες που κάνουν τα παιδιά επιθετικά και γι αυτό το λόγο προτιμούν να βλέπουν προγράμματα βίας.
Το πρόβλημα είναι ότι ενώ οι μελέτες αναφέρονται στη ζωή, χωρίς να μπορούν να εξηγήσουν τις αιτίες που προκαλούν μια ορισμένη συμπεριφορά, τα εργαστηριακά πειράματα ερευνούν τις αιτίες χωρίς να μπορούν να περιγράψουν τα γεγονότα.
Έγινε μια προσπάθεια συνδυασμού και των δυο προσεγγίσεων με πειράματα "επί τόπου παρατήρησης". Αυτού του είδους η δουλειά είναι δαπανηρή και δύσκολη στην οργάνωση της και τα αποτελέσματα που πρόσφερε προκαλούν ακόμα μεγαλύτερη σύγχυση, αντί να διαφωτίζουν.
Σε μια μελέτη των Αμερικανών ψυχολόγων Φέσμπαχ και Σίγκερ, τα ευρήματα υποστηρίζουν την άποψη της κάθαρσης - το να βλέπει κανείς τη βια στην τηλεόραση τον κάνει να είναι λιγότερο επιθετικός. Μια άλλη μελέτη, του Μίλγκραμ, δείχνει ότι οι ενήλικοι μιμούνται τις αντί-κοινωνικές πράξεις που βλέπουν στην τηλεόραση. Ενώ σε μια άλλη μελέτη, παρατηρώντας παιδιά του νηπιαγωγείου, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η παρακολούθηση της βίας στην τηλεόραση κάνει μερικά παιδιά πιο επιθετικά και άλλα παιδιά κοινωνικά.
Οι περισσότεροι Βρετανοί ψυχολόγοι, που ασχολήθηκαν με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, υποστηρίζουν ότι τα αποτελέσματα όλων των ερευνών είναι διφορούμενα. Ακόμα τονίζουν ότι η ερώτηση, αν η τηλεόραση προκαλεί βια, είναι αφελής. Για να καταλάβουμε τις ρίζες της βίας και της επιθετικότητας πρέπει πρώτα να καταλάβουμε την κοινωνία και τη θέση που έχουν σε αυτήν. Με το να συγκεντρώνουμε την προσοχή μας σε μια μόνο άποψη της κοινωνίας - την τηλεόραση - κινδυνεύουμε να παραβλέψουμε άλλους, πολύ πιο σημαντικούς, παράγοντες.
Μπορεί να προληφθεί η βια μέσα στην κοινωνία;
Για να εξαφανιστεί η βια, θα έπρεπε να αλλάξει ριζικά η δομή της κοινωνίας μας. Η βια είναι μια άποψη του πολιτισμού μας, παραδεκτή μόνο σε ορισμένες καταστάσεις. Η κοινωνία μπορεί να τιμήσει ένα διάσημο παλαιστή, άλλα συλλαμβάνει όποιον παλεύει στη μέση του δρόμου. Πολλοί από τους επιφανείς πολιτικούς μας είχαν μάθει να σκοτώνουν όταν ήταν νέοι. Ένας άνθρωπος μπορεί να παρασημοφορηθεί γιατί σκότωσε χιλιάδες άμαχους και παιδιά σε ένα βομβαρδισμό, άλλα θα τον βάλουν φυλακή αν επιτεθεί στη γυναικά του ή το παιδί του.
Είναι φανερό ότι δεν υπάρχουν απλές λύσεις στα προβλήματα που προκαλούνται από τη βίαιη και επιθετική μας φύση. Άλλα ξέρουμε ότι υπάρχουν ορισμένες λύσεις για ορισμένα είδη βίας. Οι καλές κοινωνικές συνθήκες μειώνουν τη βια μέσα στην οικογένεια. Στα υποσιτιζόμενα λαϊκά στρώματα της Βικτωριανής Αγγλίας, το να δέρνουν οι άντρες τις γυναίκες τους ήταν κοινό φαινόμενο. Είναι ακόμα φανερό ότι οι στατιστικές των εγκλημάτων βίας διαφέρουν από τόπο σε τόπο, ανάλογα με την πυκνότητα του πληθυσμού και τις συνθήκες διαβίωσης.
Άλλα τι γίνεται με τα ήσυχα και άνετα προάστια όπου η συζυγοκτονία δεν είναι άγνωστη; Και γιατί τόσος βανδαλισμός στις καινούριες και προσεχτικά σχεδιασμένες πόλεις; Από τη δεκαετία του ΄30 και δω, μερικοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η βια είναι η φυσική συνέπεια της διάψευσης των προσδοκιών. Άλλοι δέχονται τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης και άλλοι πάλι πιστεύουν στην ύπαρξη του επιθετικού ενστίκτου και τονίζουν τη σημασία της κάθαρσης.
Δεν υπάρχει μια και μόνη εξήγηση για όλες τις εκδηλώσεις της επιθετικότητας που αισθανόμαστε και που εκφράζουμε με τη συμπεριφορά μας. Ίσως αυτό που βλέπουμε σαν μια εκδήλωση συμπεριφοράς να αντιπροσωπεύει πολλά και διαφορετικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Αν είναι στα αλήθεια έτσι - πράγμα πολύ πιθανό - τότε όλες οι θεωρίες έχουν δίκιο κατά καιρούς. Δυστυχώς, αυτό σημαίνει ότι, κατά καιρούς, έχουν όλες και άδικο. Μόνο ο χρόνος και η προσεκτική μελέτη θα διαλευκάνουν αυτές τις κρίσιμες και σημαντικές ερωτήσεις. Και στην εποχή της ατομικής ενέργειας που ζούμε, πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι δεν μας μένει πολύς καιρός ακόμα.
