Η αληθινή αυτή ιστορία δείχνει ορισμένα σημαντικά στοιχεία της μνήμης. Πρώτα, ότι ένα χτύπημα στο κεφάλι μπορεί να προκαλέσει αμνησία. Όσοι χάνουν τις αισθήσεις τους σε αυτοκινητιστικά δυστυχήματα πολύ συχνά δεν μπορούν να θυμηθούν τι έγινε. Το δυστύχημα φαίνεται να κατέστρεψε την εμπειρία πριν αυτή προλάβει να εδραιωθεί στη μνήμη. Συχνά ξεχνάει κανείς γεγονότα που συνέβησαν αρκετή ώρα πριν από το δυστύχημα. Με άλλα λόγια, το χτύπημα φαίνεται να καταστρέφει και πληροφορίες που έχουν ήδη καταγραφεί στη μνήμη.
Τα δυστυχήματα είναι συχνό φαινόμενο στις μέρες μας και η προσωρινή απώλεια μνήμης που συχνά ακολουθεί είναι αρκετά κοινή. Άλλα η ιστορία του νεαρού που έπαιζε ποδόσφαιρο αποκαλύπτει και μια άλλη, πολύ σημαντική πλευρά της μνήμης. Όλοι οι φίλοι του επέμεναν ότι δεν τον χτύπησε ποδοσφαιρικό παπούτσι, γιατί απλούστατα το παιχνίδι που περιέγραψε είχε γίνει... μια βδομάδα νωρίτερα. Την Τετάρτη που έγινε το ατύχημα έπαιζε στην ίδια αυλή με τα ίδια παιδιά κυνηγητό, έπεσε και χτύπησε το κεφάλι του στο έδαφος. Το παιδί "θυμήθηκε" μια σειρά από γεγονότα που εξηγούσαν την κατάστασή του. Η ανάμνηση, δηλαδή η ιστορία που κατασκεύασε, ήταν σύμφωνη με τις συνήθειες και τα ενδιαφέροντα του, άλλα τελείως λανθασμένη. Η μνήμη του πήρε διάφορες πληροφορίες και έφτιαξε μια λογική και αληθοφανή ιστορία.
Πιο περίπλοκη και από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές
Μέχρι πρόσφατα οι ψυχολόγοι πίστευαν ότι η ανθρώπινη μνήμη δουλεύει όπως και οι υπολογιστές - τροφοδοτείς με πληροφορίες και παίρνεις πίσω τις ίδιες πληροφορίες ακόμα και αν χαθούν μερικές, διαδικασία που δεν είναι τόσο οργανωμένη όπως στην περίπτωση των υπολογιστών. Τώρα ξέρουμε ότι ο μηχανισμός της ανθρώπινης μνήμης είναι πολύ πιο περίπλοκος και από τον πιο σύγχρονο υπολογιστή. Όταν θυμόμαστε κάτι, το ανακατασκευάζουμε με δημιουργικό τρόπο - προσθέτουμε κάτι, αφαιρούμε κάτι, και το διαμορφώνουμε έτσι ώστε το αποτέλεσμα να έχει μια λογική συνέπεια.
Αν ένα χτύπημα στο κεφάλι δημιουργεί απώλεια μνήμης, ο εγκέφαλος θα προσπαθήσει αντισταθμιστικά να χρησιμοποιήσει τις πληροφορίες και να προτείνει πιθανές και αληθοφανείς ιστορίες. Καμιά φορά - όπως το παιδί της ιστορίας μας - τις δεχόμαστε και "θυμόμαστε" κάτι που δεν έγινε.
Συνήθως, οι περισσότεροι από μας θεωρούμε τη μνήμη σαν μια δεδομένη ικανότητα. Δουλεύει καλά. Πότε - πότε ξαφνιαζόμαστε γιατί θυμόμαστε κάτι αναπάντεχα. Αρκετά συχνά βρισκόμαστε σε δύσκολη θέση γιατί δεν μπορούμε να θυμηθούμε ένα όνομα. Άλλα πόσο συχνά αντιμετωπίζουμε αυτή την εκπληκτική ικανότητα της μνήμης μας με το θαυμασμό που της πρέπει;
Πολύ λίγο - και πάρα πολύ
Η ζωή θα ήταν τρομαχτική χωρίς τη μνήμη. Όλα θα τα βλέπαμε μόνιμα για πρώτη φορά, όπως συμβαίνει σε ανθρώπους με μια ορισμένη εγκεφαλική βλάβη. Χωρίς τη μνήμη δεν θα υπήρχε ομιλία, κοινωνικές συναλλαγές, τέχνη, πολιτική, ποδόσφαιρο. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι χωρίς τη μνήμη, το ανθρώπινο γένος δεν θα μπορούσε να υπάρξει.
Στο άλλο άκρο , η μνήμη μπορεί να "πάρα-είναι" καλή. Ο Ρώσος νευροφυσιολόγος Λούρια περιέγραψε την περίπτωση του Σ. που θυμόταν ανεξέλεγκτα τα πάντα. Δεν υπήρχε λογική στις αναμνήσεις του. Σημαντικά γεγονότα παραγκωνίζονταν από αναμνήσεις ασήμαντων λεπτομερειών. Και ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι πρέπει να συγκεντρωθούν για να θυμηθούν, ο Σ. έπρεπε να μάθει να ξεχνάει.
Όσο περνούσε ο καιρός, του ήταν όλο και πιο δύσκολο να αντεπεξέλθει στην πραγματικότητα. Όπως ένας άνθρωπος χωρίς μνήμη μπορεί να υπάρξει μόνο στην κάθε στιγμή, ο Σ. δεν μπορούσε να αναγνωρίσει το "τώρα". Η αντίληψη και η μνήμη γινόντουσαν ένα. Οι άμεσες εμπειρίες και οι εικόνες από το παρελθόν απαιτούσαν ταυτόχρονα την προσοχή του και του δημιουργούσαν μεγάλη σύγχυση.
Η λειτουργιά της μνήμης
Θα πρέπει να είμαστε λοιπόν ευγνώμονες για τη "μέτρια" μνήμη μας. Άλλα πως ακριβώς δουλεύει η μνήμη; Θα μπορούσαμε να τη βελτιώσουμε;
Η μνήμη είναι ένα σύστημα με τρία στάδια - τροφοδότηση, εναποθήκευση και επαναφορά. Για να θυμηθούμε κάτι, πρέπει πρώτα να έχουμε την εμπειρία (εκτός από εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως του παιδιού που χτύπησε το κεφάλι του) - η εμπειρία είναι η τροφοδότηση. Πρέπει ακόμα να το εναποθηκεύσουμε και, τέλος, να μπορούμε να το ανασύρουμε από την "αποθήκη" της μνήμης. Άλλα το σύστημα είναι πιο περίπλοκο απ ο,τι φαίνεται σε αυτή τη σχηματική περιγραφή. Η μνήμη είναι μια δυναμική διαδικασία δημιουργικής οργάνωσης και ανακατασκευής. Και παρόλο που ένα δυνατό χτύπημα στο κεφάλι, μπορεί να "διώξει" μερικές από τις αναμνήσεις μας, αυτοί που ψάχνουν για κάποιο μυστικό "κουτί" που θα τις συγκρατήσει στον εγκέφαλο, δεν πέτυχαν και πολλά πράγματα. Ο Κάρλ Λάσλευ, ψυχολόγος με μεγάλη επιμονή και εφευρετικότητα, ξόδεψε μια ολόκληρη ζωή προσπαθώντας να ανακαλύψει την έδρα της μνήμης. Ύστερα από συστηματικές επεμβάσεις στον εγκέφαλο εκπαιδευμένων ποντικιών ανακάλυψε ότι πρέπει να αφαιρεθούν τεράστιες ποσότητες φαιάς ουσίας για να ξεχάσει το ποντίκι οριστικά αυτά που έχει μάθει.
Τα αποτελέσματα ενός άλλου ερευνητή είναι ακόμα πιο αξιοπερίεργα. Ο Πήτς έκανε εκατοντάδες εγχειρίσεις σε σαλαμάνδρες. Σκοπός του δεν ήταν να αφαιρέσει τμήματα του εγκεφάλου άλλα να τον αναδιοργανώσει. Απέδειξε ότι οποιαδήποτε αναδιοργάνωση και ανακατάταξη δεν είχε καμιά επίδραση πάνω στη μνήμη της σαλαμάνδρας. Πως λοιπόν αποθηκεύονται οι πληροφορίες; Πως γίνεται και το ανακάτεμα ή η αφαίρεση περιοχών του εγκεφάλου να μην επηρεάζουν τη μνήμη, ενώ ένα χτύπημα στο κεφάλι μπορεί να "σβήσει" ένα δραματικό γεγονός από τη ζωή μας;
Η αναλογία των ολογραφημάτων
Μια πιθανή εξήγηση μπορεί να βρεθεί από αναλογίες με τις ανακαλύψεις της σύγχρονης φυσικής. Ο Ντέννις Γκάμπορ, φυσικός στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, ανακάλυψε έναν εκπληκτικό τρόπο φωτογράφισης. Βρήκε ότι αν εκθέσει μια φωτογραφική πλάκα, χωρίς φακούς, μπροστά σε ένα αντικείμενο που φωτίζεται με ακτίνες λέιζερ, θα συμβεί κάτι πολύ περίεργο. Πάνω στην πλάκα θα εγγραφούν περίεργα σχήματα γεμάτα στρόβιλους και τελείες. Αν μετά περάσει φως λέιζερ από την πλάκα, το αρχικό αντικείμενο θα ξανασχηματιστεί τρισδιάστατο. Αυτά τα "ολογραφήματα" μοιάζουν με φαντάσματα. Είναι στερεές εικόνες που αιωρούνται στο κενό. Μπορείς να περπατήσεις γύρω τους ή μέσα από αυτές. Και αυτό δεν είναι όλο. Μια πλάκα ολογραφίας μπορεί να σπάσει σε χίλια κομμάτια άλλα το κάθε κομμάτι, με τον κατάλληλο φωτισμό, θα αναπαραγάγει ολόκληρο το αρχικό αντικείμενο.
Πολλοί ψυχολόγοι πιστεύουν ότι κάπως έτσι μπορεί να ερμηνευτεί και η λειτουργία της μνήμης. Δηλαδή πιστεύουν ότι η μνήμη δεν είναι εντοπισμένη σε κάποια γωνιά του εγκεφάλου άλλα είναι λειτουργία της γενικότερης του δραστηριότητας. Αν πράγματι είναι έτσι, όπως και με την πλάκα της ολογραφίας, μπορούμε να κάνουμε ανακατατάξεις (όπως ο Πήτς) ή αφαιρέσεις (όπως ο Λάσλευ) χωρίς να καταστρέψουμε τις έναποθηκευμένες πληροφορίες. Αυτή είναι μια σημαντική θεωρία γιατί δίνει έμφαση σε σχήματα και διεργασίες που, συνδυαζόμενες με τα ερευνητικά ευρήματα, δείχνουν ότι η μνήμη δεν είναι μια μηχανική λειτουργία, άλλα ένα σύστημα του οργανισμού που προσπαθεί να βρει λογική και συνέπεια.
Η μνήμη φαίνεται ότι έχει τρία επίπεδα. Στο πρώτο, υπάρχει ένα σύντομο και ακριβές σύστημα "αισθητηριακής αποθήκευσης" που είναι σχεδόν ταυτόσημο με τη συνείδηση. Αυτή η αισθητηριακή αποθήκευση (που διαρκεί λιγότερο από ένα δευτερόλεπτο) επιτρέπει άμεση επαναφορά στη μνήμη χωρίς την παραμικρή απώλεια. Από αυτό το επίπεδο οι πληροφορίες πηγαίνουν κατευθείαν στη "βραχυπρόθεσμη" μνήμη και εκεί παραμένουν για 20 δευτερόλεπτα περίπου. Για να μεταφερθούν οι πληροφορίες από το βραχυπρόθεσμο στάδιο στο τρίτο στάδιο της διαδικασίας, το σύστημα της "μακροπρόθεσμης μνήμης", χρειάζεται συνειδητή προσπάθεια εκ μέρους μας. Επαναλαμβάνουμε αριθμούς ή οδηγίες. Χωρίς αυτή την προσπάθεια θα τα ξεχάσουμε. Η μνήμη μπορεί να βελτιωθεί με το να συγκεντρωθούμε στο στάδιο της μεταφοράς πληροφοριών από το βραχυπρόθεσμο στο μακροπρόθεσμο επίπεδο.
Το σύνολο των εμπειριών μας εναποθηκεύεται στα μακροπρόθεσμα συστήματα της μνήμης. Τώρα πια ξέρουμε ότι με την εξάσκηση, ή με την ύπνωση μπορούμε να θυμηθούμε ένα πολύ μεγάλο μέρος από το παρελθόν μας. Ταχτοποιημένη με κάποιον μυστήριο, ίσως "ολογραφικό" τρόπο, βρίσκεται μέσα στον εγκέφαλο του καθενός μια μοναδική και ολοκληρωμένη αυτοβιογραφία.
Τα δυστυχήματα είναι συχνό φαινόμενο στις μέρες μας και η προσωρινή απώλεια μνήμης που συχνά ακολουθεί είναι αρκετά κοινή. Άλλα η ιστορία του νεαρού που έπαιζε ποδόσφαιρο αποκαλύπτει και μια άλλη, πολύ σημαντική πλευρά της μνήμης. Όλοι οι φίλοι του επέμεναν ότι δεν τον χτύπησε ποδοσφαιρικό παπούτσι, γιατί απλούστατα το παιχνίδι που περιέγραψε είχε γίνει... μια βδομάδα νωρίτερα. Την Τετάρτη που έγινε το ατύχημα έπαιζε στην ίδια αυλή με τα ίδια παιδιά κυνηγητό, έπεσε και χτύπησε το κεφάλι του στο έδαφος. Το παιδί "θυμήθηκε" μια σειρά από γεγονότα που εξηγούσαν την κατάστασή του. Η ανάμνηση, δηλαδή η ιστορία που κατασκεύασε, ήταν σύμφωνη με τις συνήθειες και τα ενδιαφέροντα του, άλλα τελείως λανθασμένη. Η μνήμη του πήρε διάφορες πληροφορίες και έφτιαξε μια λογική και αληθοφανή ιστορία.
Πιο περίπλοκη και από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές
Μέχρι πρόσφατα οι ψυχολόγοι πίστευαν ότι η ανθρώπινη μνήμη δουλεύει όπως και οι υπολογιστές - τροφοδοτείς με πληροφορίες και παίρνεις πίσω τις ίδιες πληροφορίες ακόμα και αν χαθούν μερικές, διαδικασία που δεν είναι τόσο οργανωμένη όπως στην περίπτωση των υπολογιστών. Τώρα ξέρουμε ότι ο μηχανισμός της ανθρώπινης μνήμης είναι πολύ πιο περίπλοκος και από τον πιο σύγχρονο υπολογιστή. Όταν θυμόμαστε κάτι, το ανακατασκευάζουμε με δημιουργικό τρόπο - προσθέτουμε κάτι, αφαιρούμε κάτι, και το διαμορφώνουμε έτσι ώστε το αποτέλεσμα να έχει μια λογική συνέπεια.
Αν ένα χτύπημα στο κεφάλι δημιουργεί απώλεια μνήμης, ο εγκέφαλος θα προσπαθήσει αντισταθμιστικά να χρησιμοποιήσει τις πληροφορίες και να προτείνει πιθανές και αληθοφανείς ιστορίες. Καμιά φορά - όπως το παιδί της ιστορίας μας - τις δεχόμαστε και "θυμόμαστε" κάτι που δεν έγινε.
Συνήθως, οι περισσότεροι από μας θεωρούμε τη μνήμη σαν μια δεδομένη ικανότητα. Δουλεύει καλά. Πότε - πότε ξαφνιαζόμαστε γιατί θυμόμαστε κάτι αναπάντεχα. Αρκετά συχνά βρισκόμαστε σε δύσκολη θέση γιατί δεν μπορούμε να θυμηθούμε ένα όνομα. Άλλα πόσο συχνά αντιμετωπίζουμε αυτή την εκπληκτική ικανότητα της μνήμης μας με το θαυμασμό που της πρέπει;
Πολύ λίγο - και πάρα πολύ
Η ζωή θα ήταν τρομαχτική χωρίς τη μνήμη. Όλα θα τα βλέπαμε μόνιμα για πρώτη φορά, όπως συμβαίνει σε ανθρώπους με μια ορισμένη εγκεφαλική βλάβη. Χωρίς τη μνήμη δεν θα υπήρχε ομιλία, κοινωνικές συναλλαγές, τέχνη, πολιτική, ποδόσφαιρο. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι χωρίς τη μνήμη, το ανθρώπινο γένος δεν θα μπορούσε να υπάρξει.
Στο άλλο άκρο , η μνήμη μπορεί να "πάρα-είναι" καλή. Ο Ρώσος νευροφυσιολόγος Λούρια περιέγραψε την περίπτωση του Σ. που θυμόταν ανεξέλεγκτα τα πάντα. Δεν υπήρχε λογική στις αναμνήσεις του. Σημαντικά γεγονότα παραγκωνίζονταν από αναμνήσεις ασήμαντων λεπτομερειών. Και ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι πρέπει να συγκεντρωθούν για να θυμηθούν, ο Σ. έπρεπε να μάθει να ξεχνάει.
Όσο περνούσε ο καιρός, του ήταν όλο και πιο δύσκολο να αντεπεξέλθει στην πραγματικότητα. Όπως ένας άνθρωπος χωρίς μνήμη μπορεί να υπάρξει μόνο στην κάθε στιγμή, ο Σ. δεν μπορούσε να αναγνωρίσει το "τώρα". Η αντίληψη και η μνήμη γινόντουσαν ένα. Οι άμεσες εμπειρίες και οι εικόνες από το παρελθόν απαιτούσαν ταυτόχρονα την προσοχή του και του δημιουργούσαν μεγάλη σύγχυση.
Η λειτουργιά της μνήμης
Θα πρέπει να είμαστε λοιπόν ευγνώμονες για τη "μέτρια" μνήμη μας. Άλλα πως ακριβώς δουλεύει η μνήμη; Θα μπορούσαμε να τη βελτιώσουμε;
Η μνήμη είναι ένα σύστημα με τρία στάδια - τροφοδότηση, εναποθήκευση και επαναφορά. Για να θυμηθούμε κάτι, πρέπει πρώτα να έχουμε την εμπειρία (εκτός από εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως του παιδιού που χτύπησε το κεφάλι του) - η εμπειρία είναι η τροφοδότηση. Πρέπει ακόμα να το εναποθηκεύσουμε και, τέλος, να μπορούμε να το ανασύρουμε από την "αποθήκη" της μνήμης. Άλλα το σύστημα είναι πιο περίπλοκο απ ο,τι φαίνεται σε αυτή τη σχηματική περιγραφή. Η μνήμη είναι μια δυναμική διαδικασία δημιουργικής οργάνωσης και ανακατασκευής. Και παρόλο που ένα δυνατό χτύπημα στο κεφάλι, μπορεί να "διώξει" μερικές από τις αναμνήσεις μας, αυτοί που ψάχνουν για κάποιο μυστικό "κουτί" που θα τις συγκρατήσει στον εγκέφαλο, δεν πέτυχαν και πολλά πράγματα. Ο Κάρλ Λάσλευ, ψυχολόγος με μεγάλη επιμονή και εφευρετικότητα, ξόδεψε μια ολόκληρη ζωή προσπαθώντας να ανακαλύψει την έδρα της μνήμης. Ύστερα από συστηματικές επεμβάσεις στον εγκέφαλο εκπαιδευμένων ποντικιών ανακάλυψε ότι πρέπει να αφαιρεθούν τεράστιες ποσότητες φαιάς ουσίας για να ξεχάσει το ποντίκι οριστικά αυτά που έχει μάθει.
Τα αποτελέσματα ενός άλλου ερευνητή είναι ακόμα πιο αξιοπερίεργα. Ο Πήτς έκανε εκατοντάδες εγχειρίσεις σε σαλαμάνδρες. Σκοπός του δεν ήταν να αφαιρέσει τμήματα του εγκεφάλου άλλα να τον αναδιοργανώσει. Απέδειξε ότι οποιαδήποτε αναδιοργάνωση και ανακατάταξη δεν είχε καμιά επίδραση πάνω στη μνήμη της σαλαμάνδρας. Πως λοιπόν αποθηκεύονται οι πληροφορίες; Πως γίνεται και το ανακάτεμα ή η αφαίρεση περιοχών του εγκεφάλου να μην επηρεάζουν τη μνήμη, ενώ ένα χτύπημα στο κεφάλι μπορεί να "σβήσει" ένα δραματικό γεγονός από τη ζωή μας;
Η αναλογία των ολογραφημάτων
Μια πιθανή εξήγηση μπορεί να βρεθεί από αναλογίες με τις ανακαλύψεις της σύγχρονης φυσικής. Ο Ντέννις Γκάμπορ, φυσικός στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, ανακάλυψε έναν εκπληκτικό τρόπο φωτογράφισης. Βρήκε ότι αν εκθέσει μια φωτογραφική πλάκα, χωρίς φακούς, μπροστά σε ένα αντικείμενο που φωτίζεται με ακτίνες λέιζερ, θα συμβεί κάτι πολύ περίεργο. Πάνω στην πλάκα θα εγγραφούν περίεργα σχήματα γεμάτα στρόβιλους και τελείες. Αν μετά περάσει φως λέιζερ από την πλάκα, το αρχικό αντικείμενο θα ξανασχηματιστεί τρισδιάστατο. Αυτά τα "ολογραφήματα" μοιάζουν με φαντάσματα. Είναι στερεές εικόνες που αιωρούνται στο κενό. Μπορείς να περπατήσεις γύρω τους ή μέσα από αυτές. Και αυτό δεν είναι όλο. Μια πλάκα ολογραφίας μπορεί να σπάσει σε χίλια κομμάτια άλλα το κάθε κομμάτι, με τον κατάλληλο φωτισμό, θα αναπαραγάγει ολόκληρο το αρχικό αντικείμενο.
Πολλοί ψυχολόγοι πιστεύουν ότι κάπως έτσι μπορεί να ερμηνευτεί και η λειτουργία της μνήμης. Δηλαδή πιστεύουν ότι η μνήμη δεν είναι εντοπισμένη σε κάποια γωνιά του εγκεφάλου άλλα είναι λειτουργία της γενικότερης του δραστηριότητας. Αν πράγματι είναι έτσι, όπως και με την πλάκα της ολογραφίας, μπορούμε να κάνουμε ανακατατάξεις (όπως ο Πήτς) ή αφαιρέσεις (όπως ο Λάσλευ) χωρίς να καταστρέψουμε τις έναποθηκευμένες πληροφορίες. Αυτή είναι μια σημαντική θεωρία γιατί δίνει έμφαση σε σχήματα και διεργασίες που, συνδυαζόμενες με τα ερευνητικά ευρήματα, δείχνουν ότι η μνήμη δεν είναι μια μηχανική λειτουργία, άλλα ένα σύστημα του οργανισμού που προσπαθεί να βρει λογική και συνέπεια.
Η μνήμη φαίνεται ότι έχει τρία επίπεδα. Στο πρώτο, υπάρχει ένα σύντομο και ακριβές σύστημα "αισθητηριακής αποθήκευσης" που είναι σχεδόν ταυτόσημο με τη συνείδηση. Αυτή η αισθητηριακή αποθήκευση (που διαρκεί λιγότερο από ένα δευτερόλεπτο) επιτρέπει άμεση επαναφορά στη μνήμη χωρίς την παραμικρή απώλεια. Από αυτό το επίπεδο οι πληροφορίες πηγαίνουν κατευθείαν στη "βραχυπρόθεσμη" μνήμη και εκεί παραμένουν για 20 δευτερόλεπτα περίπου. Για να μεταφερθούν οι πληροφορίες από το βραχυπρόθεσμο στάδιο στο τρίτο στάδιο της διαδικασίας, το σύστημα της "μακροπρόθεσμης μνήμης", χρειάζεται συνειδητή προσπάθεια εκ μέρους μας. Επαναλαμβάνουμε αριθμούς ή οδηγίες. Χωρίς αυτή την προσπάθεια θα τα ξεχάσουμε. Η μνήμη μπορεί να βελτιωθεί με το να συγκεντρωθούμε στο στάδιο της μεταφοράς πληροφοριών από το βραχυπρόθεσμο στο μακροπρόθεσμο επίπεδο.
Το σύνολο των εμπειριών μας εναποθηκεύεται στα μακροπρόθεσμα συστήματα της μνήμης. Τώρα πια ξέρουμε ότι με την εξάσκηση, ή με την ύπνωση μπορούμε να θυμηθούμε ένα πολύ μεγάλο μέρος από το παρελθόν μας. Ταχτοποιημένη με κάποιον μυστήριο, ίσως "ολογραφικό" τρόπο, βρίσκεται μέσα στον εγκέφαλο του καθενός μια μοναδική και ολοκληρωμένη αυτοβιογραφία.
