Αν δείτε ότι κάνετε λάθη όταν μαθαίνετε κάτι καινούριο, σταματήστε γιατί έτσι εξασκείτε και τα λάθη σας. Η εξάσκηση σε αυτή την περίπτωση δε σας βοηθάει γιατί έτσι τελειοποιείτε και τα λάθη σας. Αρχίστε από την αρχή άλλα ασκηθείτε πολύ αργά και προσεχτικά, χωρίς λάθη. Επιταχύνετε μόνο σταδιακά, προσπαθώντας πάντα να μην κάνετε λάθη. Όταν κάνετε κάποιο λάθος, μειώστε λίγο την ταχύτητα. Μην προσπαθείτε να φτάσετε το στόχο σας με μια και μονή προσπάθεια. Όταν είστε περίπου στα μισά του δρόμου, σταματήστε για λίγο η ασχοληθείτε με κάτι άλλο. Με αυτό τον τρόπο ο κορεσμός (όταν είσαστε ήδη ευχαριστημένοι με την πρόοδο σας και δεν θέλετε να συνεχίσετε γιατί έχετε ήδη καταβάλει αρκετή προσπάθεια για την εκμάθηση οποιαδήποτε επιδεξιότητας)και η αναστολή (καταπίεση η αναχαίτιση της συμπεριφοράς) δεν θα κατασταλάξουν ώστε να παρεμποδίσουν τη σωστή εκμάθηση.
Μπορείτε όμως να χρησιμοποιήσετε τον κορεσμό για να εξαφανίσετε τα λάθη σας. Για παράδειγμα, μερικοί πιανίστες που παίζουν τα ίδια κομμάτια πολλές φορές, ανακαλύπτουν ότι σιγά - σιγά αρχίζουν και τους ξεφεύγουν λάθη. Η σωστή εξάσκηση δεν τους βοηθάει γιατί τη μουσική την ξέρουν ήδη καλά. Αρχίζουν λοιπόν να παίζουν συνέχεια τα λάθη τους. Ύστερα από λίγο επέρχεται ο κορεσμός και τότε τους είναι ουσιαστικά πιο δύσκολο να παίξουν τα λάθη παρά τις σωστές νότες.
Προσοχή, παραδοχή, στοργή...
"Με την κολακεία όλα γίνονται" λέμε χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε. Παρόλα αυτά, μιλάμε ουσιαστικά για τη χρήση τριών παντοδύναμων κοινωνικών ενισχυτών - της προσοχής, της παραδοχής και της στοργής. Είναι η εφαρμογή της συντελεστικής εξαρτημένης μάθησης στην κοινωνική ζωή.
Σε ένα πείραμα παρατήρησαν έναν φοιτητή που ήταν απορροφημένος σε μια συζήτηση με τον ερευνητή. Χωρίς να το ξέρει ο φοιτητής, κάθε φορά που εξέφραζε μια γνώμη, με φράσεις όπως "νομίζω..." η "πιστεύω..." ο ερευνητής ενίσχυε αυτές τις απόψεις λέγοντας συστηματικά - "έχεις δίκιο", "συμφωνώ" η "έτσι είναι". Σε άλλο μέρος του πειράματος, στη φάση της εξάλειψης, κάθε φορά που εξέφραζε ο φοιτητής μια γνώμη, ο ερευνητής δεν έλεγε τίποτα.
Η συχνότητα των απόψεων αυξανόταν όσο ο φοιτητής ενισχυόταν λεκτικά από τον ερευνητή. Στη φάση της εξάλειψης ο φοιτητής έλεγε τη γνώμη του όλο και λιγότερο. Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν κατάλαβε τίποτα από την όλη διαδικασία.
Άνθρωπος ή μηχανή;
Είναι εύκολο να κάνουμε γενικεύσεις η να τα απλουστέυουμε όλα με μια απάντηση. Συχνά έχουμε την τάση να λέμε - "για όλα φταίει το σεξ". Και μέχρι τελευταία, πολλοί συμπεριφοριστές πίστευαν ότι η μάθηση είναι μόνο "εξαρτημένη". Πίστευαν ότι γινόταν μέσω των εξαρτημένων απαντήσεων και των ενισχύσεων είτε κλασικά είτε συντελεστικά.
Μια σχολή, που αποκτά όλο και μεγαλύτερη επιρροή, δέχεται τώρα ότι παρόλο που η εξαρτημένη μάθηση εξηγεί το μεγαλύτερο μέρος της συμπεριφοράς μας, δεν είναι ολοκληρωτικά υπεύθυνη για αυτήν. Σκεφτείτε ένα μικρο παιδί που έχει μάθει να διασχίζει προσεχτικά έναν πολυσύχναστο δρόμο. Το παιδί σε αυτή την ηλικία μαθαίνει, μέσω της εξαρτημένης μάθησης γιατί το τρομοκρατούμε με μια ολόκληρη σειρά από απαγορεύσεις. Καθώς μεγαλώνει όμως θα πρέπει να κατανοήσει τους πολύπλοκους κανόνες της κυκλοφορίας και για να το καταφέρει αυτό θα πρέπει πρώτα να εξαφανιστεί η προηγούμενη εξαρτημένη μάθηση.
Έτσι, παρόλο που συμπεριφερόμαστε και μαθαίνουμε με αρκετά μηχανικό τρόπο, θα πρέπει να υπάρχει και κάτι παρά πάνω στον τρόπο που μαθαίνουμε γιατί αλλιώς θα ήμασταν αυτόματα η ρομπότ. Άλλα συχνά είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουμε ποιο συστατικό - εξαρτημένη μάθηση η λογική εκλογή - κυριαρχεί στη συμπεριφορά μας. Πάρτε για παράδειγμα τον άνθρωπο που έχει μάθει να υποτάσσεται στους κοινωνικά ανώτερους του. Μπορεί η εκπαίδευση του να μην του άφηνε καμιά εκλογή. Από την άλλη μεριά μπορεί να κατέληξε σε αυτή τη συμπεριφορά ύστερα από συνειδητή εκλογή γιατί συνειδητοποίησε ότι η κολακεία είναι ο πιο αποδοτικός τρόπος.
Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβαίνει και με τα παιδιά που παθαίνουν κρίσεις θύμου. Τα συνεχή τρομερά ξεσπάσματα τους μπορεί να είναι εξαρτημένες απαντήσεις η ένας καλά υπολογισμένος τρόπος συμπεριφοράς που έχουν διαπιστώσει ότι είναι χρήσιμος.
Τα "κλειδιά"
Φαίνεται ότι έχουμε την ικανότητα να διαλέγουμε τη συμπεριφορά μας και να μην απαντάμε με ακαμψία στα άμεσα ερεθίσματα. Μερικοί ψυχολόγοι τώρα χρησιμοποιούν τους όρους "νύξεις" η "σήματα" αντί για τον όρο "ερεθίσματα". Αυτές τις νύξεις που δεχόμαστε μπορεί να τις λάβουμε υπόψη μας άλλα μπορεί και όχι.
Αυτή η άσκηση της εκλογής δεν περιορίζεται μόνο στους ανθρώπους. Ακόμα και τα ζώα μπορεί να ξεφεύγουν από το μονοπάτι "ερέθισμα-απάντηση". Οι Κ. και Μ. Μπρέλαντ έχουν περιγράψει πολλά "ανυπάκουα" ζώα στα πειράματά τους. Ένα κοτόπουλο που δεν καθόταν ήσυχο, μια μαϊμού που αρνιόταν να βάλει το νόμισμα στο μηχάνημα, τα κουνέλια που το έσκαγαν μόλις πλησίαζε το φαΐ, και το ξεροκέφαλο γουρούνι που δεν ήθελε να βάλει τις μάρκες του στον κουμπάρα.
Δοκιμάζοντας
Ο Β.Φ. Σκίννερ, που πίστευε ακράδαντα ότι χωρίς ενίσχυση δεν θα υπήρχε μάθηση, επινόησε μια "διδακτική" μηχανή που έβγαζε καραμέλες κάθε φορά που το παιδί έδινε τη σωστή απάντηση. Σε λίγο όμως έγινε φανερό ότι η πρόοδος του παιδιού ήταν εξίσου γρήγορη και χωρίς αμοιβή. Η ικανοποίηση της μάθησης ήταν μόνη της αρκετή αμοιβή.
Αυτή η διαπίστωση εφαρμόστηκε αμέσως πρακτικά από τους σύγχρονους εκπαιδευτικούς. Ανακαλύφθηκαν "διδακτικές" μηχανές που δεν μοίραζαν καραμέλες άλλα άναβαν φωτάκια, έπαιζαν εύθυμους σκοπούς, η χτυπούσαν κουδουνάκια κάθε φορά που η απόδοση των μαθητών ήταν ικανοποιητική. Και όπως θα περίμενε κανείς, οι μαθητές μάθαιναν με μεγαλύτερο ενθουσιασμό όταν τα αποτελέσματα τους ανακοινώνονταν αμέσως και όχι ύστερα από μεγάλη καθυστέρηση.
Διαμόρφωση της συμπεριφοράς
Υπάρχουν τρία είδη ενίσχυσης - θετική, αρνητική και τιμωρία. Θετική ενίσχυση είναι η αμοιβή της ζητούμενης συμπεριφοράς, ώστε αυτή να ξανασυμβεί. Στην αρνητική ενίσχυση δίνεται ένα δυσάρεστο ερέθισμα που σταματά μόνον όταν παρατηρείται η ζητούμενη συμπεριφορά. Στην τιμωρία δίνεται ένα δυσάρεστο ερέθισμα αμέσως μετά από μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά.
Οι έρευνες πάνω στα ζώα απέδειξαν ότι η θετική ενίσχυση είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για τη διαμόρφωση μιας συμπεριφοράς. Η αρνητική ενίσχυση δεν δίνει σταθερά αποτελέσματα, ενώ η τιμωρία πολύ συχνά δημιουργεί ανεπιθύμητες παρενέργειες.
Μπορείτε όμως να χρησιμοποιήσετε τον κορεσμό για να εξαφανίσετε τα λάθη σας. Για παράδειγμα, μερικοί πιανίστες που παίζουν τα ίδια κομμάτια πολλές φορές, ανακαλύπτουν ότι σιγά - σιγά αρχίζουν και τους ξεφεύγουν λάθη. Η σωστή εξάσκηση δεν τους βοηθάει γιατί τη μουσική την ξέρουν ήδη καλά. Αρχίζουν λοιπόν να παίζουν συνέχεια τα λάθη τους. Ύστερα από λίγο επέρχεται ο κορεσμός και τότε τους είναι ουσιαστικά πιο δύσκολο να παίξουν τα λάθη παρά τις σωστές νότες.
Προσοχή, παραδοχή, στοργή...
"Με την κολακεία όλα γίνονται" λέμε χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε. Παρόλα αυτά, μιλάμε ουσιαστικά για τη χρήση τριών παντοδύναμων κοινωνικών ενισχυτών - της προσοχής, της παραδοχής και της στοργής. Είναι η εφαρμογή της συντελεστικής εξαρτημένης μάθησης στην κοινωνική ζωή.
Σε ένα πείραμα παρατήρησαν έναν φοιτητή που ήταν απορροφημένος σε μια συζήτηση με τον ερευνητή. Χωρίς να το ξέρει ο φοιτητής, κάθε φορά που εξέφραζε μια γνώμη, με φράσεις όπως "νομίζω..." η "πιστεύω..." ο ερευνητής ενίσχυε αυτές τις απόψεις λέγοντας συστηματικά - "έχεις δίκιο", "συμφωνώ" η "έτσι είναι". Σε άλλο μέρος του πειράματος, στη φάση της εξάλειψης, κάθε φορά που εξέφραζε ο φοιτητής μια γνώμη, ο ερευνητής δεν έλεγε τίποτα.
Η συχνότητα των απόψεων αυξανόταν όσο ο φοιτητής ενισχυόταν λεκτικά από τον ερευνητή. Στη φάση της εξάλειψης ο φοιτητής έλεγε τη γνώμη του όλο και λιγότερο. Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν κατάλαβε τίποτα από την όλη διαδικασία.
Άνθρωπος ή μηχανή;
Είναι εύκολο να κάνουμε γενικεύσεις η να τα απλουστέυουμε όλα με μια απάντηση. Συχνά έχουμε την τάση να λέμε - "για όλα φταίει το σεξ". Και μέχρι τελευταία, πολλοί συμπεριφοριστές πίστευαν ότι η μάθηση είναι μόνο "εξαρτημένη". Πίστευαν ότι γινόταν μέσω των εξαρτημένων απαντήσεων και των ενισχύσεων είτε κλασικά είτε συντελεστικά.
Μια σχολή, που αποκτά όλο και μεγαλύτερη επιρροή, δέχεται τώρα ότι παρόλο που η εξαρτημένη μάθηση εξηγεί το μεγαλύτερο μέρος της συμπεριφοράς μας, δεν είναι ολοκληρωτικά υπεύθυνη για αυτήν. Σκεφτείτε ένα μικρο παιδί που έχει μάθει να διασχίζει προσεχτικά έναν πολυσύχναστο δρόμο. Το παιδί σε αυτή την ηλικία μαθαίνει, μέσω της εξαρτημένης μάθησης γιατί το τρομοκρατούμε με μια ολόκληρη σειρά από απαγορεύσεις. Καθώς μεγαλώνει όμως θα πρέπει να κατανοήσει τους πολύπλοκους κανόνες της κυκλοφορίας και για να το καταφέρει αυτό θα πρέπει πρώτα να εξαφανιστεί η προηγούμενη εξαρτημένη μάθηση.
Έτσι, παρόλο που συμπεριφερόμαστε και μαθαίνουμε με αρκετά μηχανικό τρόπο, θα πρέπει να υπάρχει και κάτι παρά πάνω στον τρόπο που μαθαίνουμε γιατί αλλιώς θα ήμασταν αυτόματα η ρομπότ. Άλλα συχνά είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουμε ποιο συστατικό - εξαρτημένη μάθηση η λογική εκλογή - κυριαρχεί στη συμπεριφορά μας. Πάρτε για παράδειγμα τον άνθρωπο που έχει μάθει να υποτάσσεται στους κοινωνικά ανώτερους του. Μπορεί η εκπαίδευση του να μην του άφηνε καμιά εκλογή. Από την άλλη μεριά μπορεί να κατέληξε σε αυτή τη συμπεριφορά ύστερα από συνειδητή εκλογή γιατί συνειδητοποίησε ότι η κολακεία είναι ο πιο αποδοτικός τρόπος.
Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβαίνει και με τα παιδιά που παθαίνουν κρίσεις θύμου. Τα συνεχή τρομερά ξεσπάσματα τους μπορεί να είναι εξαρτημένες απαντήσεις η ένας καλά υπολογισμένος τρόπος συμπεριφοράς που έχουν διαπιστώσει ότι είναι χρήσιμος.
Τα "κλειδιά"
Φαίνεται ότι έχουμε την ικανότητα να διαλέγουμε τη συμπεριφορά μας και να μην απαντάμε με ακαμψία στα άμεσα ερεθίσματα. Μερικοί ψυχολόγοι τώρα χρησιμοποιούν τους όρους "νύξεις" η "σήματα" αντί για τον όρο "ερεθίσματα". Αυτές τις νύξεις που δεχόμαστε μπορεί να τις λάβουμε υπόψη μας άλλα μπορεί και όχι.
Αυτή η άσκηση της εκλογής δεν περιορίζεται μόνο στους ανθρώπους. Ακόμα και τα ζώα μπορεί να ξεφεύγουν από το μονοπάτι "ερέθισμα-απάντηση". Οι Κ. και Μ. Μπρέλαντ έχουν περιγράψει πολλά "ανυπάκουα" ζώα στα πειράματά τους. Ένα κοτόπουλο που δεν καθόταν ήσυχο, μια μαϊμού που αρνιόταν να βάλει το νόμισμα στο μηχάνημα, τα κουνέλια που το έσκαγαν μόλις πλησίαζε το φαΐ, και το ξεροκέφαλο γουρούνι που δεν ήθελε να βάλει τις μάρκες του στον κουμπάρα.
Δοκιμάζοντας
Ο Β.Φ. Σκίννερ, που πίστευε ακράδαντα ότι χωρίς ενίσχυση δεν θα υπήρχε μάθηση, επινόησε μια "διδακτική" μηχανή που έβγαζε καραμέλες κάθε φορά που το παιδί έδινε τη σωστή απάντηση. Σε λίγο όμως έγινε φανερό ότι η πρόοδος του παιδιού ήταν εξίσου γρήγορη και χωρίς αμοιβή. Η ικανοποίηση της μάθησης ήταν μόνη της αρκετή αμοιβή.
Αυτή η διαπίστωση εφαρμόστηκε αμέσως πρακτικά από τους σύγχρονους εκπαιδευτικούς. Ανακαλύφθηκαν "διδακτικές" μηχανές που δεν μοίραζαν καραμέλες άλλα άναβαν φωτάκια, έπαιζαν εύθυμους σκοπούς, η χτυπούσαν κουδουνάκια κάθε φορά που η απόδοση των μαθητών ήταν ικανοποιητική. Και όπως θα περίμενε κανείς, οι μαθητές μάθαιναν με μεγαλύτερο ενθουσιασμό όταν τα αποτελέσματα τους ανακοινώνονταν αμέσως και όχι ύστερα από μεγάλη καθυστέρηση.
Διαμόρφωση της συμπεριφοράς
Υπάρχουν τρία είδη ενίσχυσης - θετική, αρνητική και τιμωρία. Θετική ενίσχυση είναι η αμοιβή της ζητούμενης συμπεριφοράς, ώστε αυτή να ξανασυμβεί. Στην αρνητική ενίσχυση δίνεται ένα δυσάρεστο ερέθισμα που σταματά μόνον όταν παρατηρείται η ζητούμενη συμπεριφορά. Στην τιμωρία δίνεται ένα δυσάρεστο ερέθισμα αμέσως μετά από μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά.
Οι έρευνες πάνω στα ζώα απέδειξαν ότι η θετική ενίσχυση είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για τη διαμόρφωση μιας συμπεριφοράς. Η αρνητική ενίσχυση δεν δίνει σταθερά αποτελέσματα, ενώ η τιμωρία πολύ συχνά δημιουργεί ανεπιθύμητες παρενέργειες.
