Στην ανοδική κλίμακα της εξελικτικής πορείας των ζωικών οργανισμών, αρχίζει από ένα σημείο και πέρα, που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια, να κάνει την εμφάνιση της και η συνείδηση. Η συνείδηση είναι ένα πολύπλοκο εγκεφαλικό φαινόμενο και αποτελεί μια διαλεκτική σύνθεση αισθητικών, αισθητηριακών και μνημονικών φαινομένων, μια σύνθεση που αποτελεί μια απαρτιωτική διεργασία και ένα καινούργιο φαινόμενο που δεν εξηγείται από μόνη την αθροιστική λειτουργία των συστατικών της μερών. Ενώ στις πρώτες της μορφές η συνείδηση αποτελούσε μια λειτουργία που έθετε το σύνολο του οργανισμού σε μια ετοιμότητα και μια δεκτικότητα στις σχέσεις του με το περιβάλλον, κατόπιν σιγά σιγά, με την εμφάνιση των πρώτων μορφών σκέψεως στα ζώα και κατόπιν της ανώτερης σκεπτικής λειτουργίας στον άνθρωπο, γίνεται σκεπτόμενη συνείδηση.
Η ανθρώπινη συνείδηση από τη στιγμή της συγκροτήσεώς της, που γίνεται όταν πια μπορεί να αποσπαστεί από το αντικειμενικό περιβάλλον και να αποτελέσει μια ανεξάρτητη οντότητα, αποτελεί ένα οντολογικό πρόβλημα και για τον εαυτό της και για τον άλλο. Αυτό συμβαίνει γιατί η συνείδηση συγκροτείται σαν τέτοια μόνο όταν αποσπάται από τα αντικειμενικά και βιολογικά της θεμέλια, όταν όμως προσπαθεί να συλλάβει την ίδια της την ουσία, τότε δεν μπορεί να είναι συνείδηση για τον εαυτό της, αλλά είναι συνείδηση για κάτι άλλο και αυτό το κάτι άλλο είναι αυτό που τη συγκροτεί σαν συνείδηση αλλά που παύει να είναι συνείδηση, γιατί βρίσκεται έξω από αυτήν.
Και πραγματικά η συνείδηση είναι πάντα συνείδηση για κάποιο πράγμα, με το οποίο γεμίζει την ύπαρξή της. Ταυτόχρονα η συνείδηση νιώθει να «ξεσκίζεται» από την αντινομία που τη θεμελιώνει σαν τέτοια, από το γεγονός πώς τα οντολογικά της βάθρα βρίσκονται έξω από αυτήν, και που νιώθει την ύπαρξή τους σαν προσπαθεί να συλλάβει την ίδια της τη φύση και την αιτιολογική της αρχή. Η συνείδηση και αν για κάποια στιγμή νιώθει σαν να αυτοπροσδιορίζεται, όμως νιώθει πάντα σαν κάτι άλλο να τη συγκροτεί, κάτι που δεν είναι η ίδια και που πάντα θα σέρνει μαζί της σαν τον ίσκιο και την ηχώ της υπάρξεώς της.
Αυτή η αντιθετική συγκρότηση και αντινομική υπόσταση τής ανθρώπινης συνειδήσεως υπονομεύει τα θεμέλια της ανθρώπινης ψυχικής ζωής για την οποία η σκεπτόμενη συνείδηση αποτελεί βασικό και κύριο χαρακτηριστικό. Αυτό γίνεται είτε όταν η ίδια η συνείδηση προσπαθεί να συλλάβει τις οντολογικές της ρίζες, τις καταβολές, τις αρχές και τις πηγές της είτε όταν μια προσβολή αποδιοργανώσει με έναν κάποιο τρόπο αυτή την αντιθετική αρμονία που τη συγκροτούσε από τις αρχές της. Τότε, και στη μια και στην άλλη περίπτωση, έχουμε την εμφάνιση άγχους, στην πρώτη περίπτωση σαν ένα άγχος διανοητικό - φυσιολογικό, σαν μια διαρκή προβληματική του ανθρώπινου πνεύματος και στην άλλη παθολογικό που και κυρίως χαρακτηρίζει πολλά ψυχωτικά σύνδρομα.
Τέτοιες καταστάσεις έχουμε στον ψυχοδιανοητικό αυτοματισμό, στις σχιζοφρενικές διαταραχές της σκέψεως, στις επιβαλλόμενες ιδέες, στις βαριές ιδεοληψίες. Όλα αυτά τα παθολογικά φαινόμενα οφείλονται στην ίδια τη συγκρότηση της ανθρώπινης σκέψεως που είναι ταυτόχρονα και αυτόματο αντανακλαστικό φαινόμενο και βουλητικό. Το αυτόματο και το βουλητικό συνυπάρχουν αρμονικά στα φυσιολογικά άτομα, αλλά αρκεί η προσβολή για να φανερώσει την επισφαλή αρμονία που έκρυβε τη βαθιά αντινομική ενότητα του αυτοματικού και του βουλητικού. Η βαθιά αυτή αντινομία βρίσκεται στο γεγονός της γενετικής της σκεπτόμενης συνειδήσεως που είναι ταυτόχρονα συνείδηση για τον εαυτό της και συνείδηση για κάτι άλλο.
Έτσι, είναι η ίδια η σκεπτόμενη συνείδηση που περικλείνει στη διαρθρωτική της δομή το άγχος σαν ένα συνειδησιακό πλέον γεγονός, που οι άρρωστοι το ζουν σαν ένα αμήχανο άγχος, σαν έναν αυτοματισμό της σκέψεως, σαν επηρεασμό της σκέψεως από δυνάμεις εξωτερικές, σαν συγκατοίκηση στο εσωτερικό του Εγώ και «άλλων», σαν διχασμό της σκέψεως και τής προσωπικότητας.
